ناکجاآباد از نگاه مردی برای تمام فصول

هیچ‌کدام از اتوپیاهای[۱] طول تاریخ ماندگارتر از اتوپیای تامس مور[۲] نشدند، چه این‌که تمام آن‌ها نام خود را وام‌دار نام کتاب تامس مور به همین عنوان هستند. هرچند که این مفهوم قدمتی چند هزارساله در تاریخ تفکر بشر دارد اما این کتاب مور بود که نام وی برای نام‌گذاری این مفهوم به‌کاربرده شد.

تامس مور ( ۱۴۷۸ –  1535) در سن ۳۷ سالگی درحالی‌که کوله‌باری از تجربیات گوناگون حاصل از مسئولیت‌های متعدد سیاسی در دربار بریتانیا را بر اندوخته بود، به‌عنوان یک کاتولیک[۱] اومانیست[۲] تلاش کرد رویای خود از جامعه‌ی آرمانی را در آینه‌ی جامعه‌ی اتوپیا ببیند، نتیجه چنین تلاشی در سال ۱۵۱۶ به زبان لاتین منتشرشده است که چند برگردان از آن به فارسی موجود است، ازجمله برگردان حسین سالکی با عنوان شهر آرزو و برگردان جاافتاده‌تر و متأخرتر داریوش آشوری با همکاری نادر افشار نادری که تحت عنوان آرمان‌شهر توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است.

مردی برای تمام فصول[۳] کتاب خود را تنها در دو فصل نگاشته است، فصل اول به ترسیم فضای جامعه‌ی آن روز بریتانیا و به‌طور عام‌تر اروپا می‌پردازد که طی این تصویرسازی انتقادات مهم و جدی به وضع جامعه، علی‌الخصوص حکمرانان انجام می‌شود.

فصل دوم درباره‌ی ویژگی‌های جامعه‌ی سرزمینی خیالی به نام اتوپیا است، در این فصل در خلال ذکر ویژگی‌های مردم اتوپیا نه‌تنها راه‌حل مشکلات ذکرشده در فصل اول ذکر می‌شود بلکه تلاش می‌شود جامعه‌ای از همه جهت کامل عرضه گردد.

فضای کلی کتاب به‌صورت روایی است، در ابتدا خود مور از زبان خودش کتاب را آغاز می‌کند و بعد به‌زودی رشته‌ی کلام را به دریانوردی خیالی به نام رافائل می‌سپارد که جزئیات اتوپیا را به‌عنوان مشاهدات خود از سفری که به آن سرزمین داشته است بازگو می‌کند.

به نظر می‌رسد نویسنده با انتخاب سبک داستانی و روایی برای کتاب خود تلاش داشته است هم از خطرات و مشکلات احتمالی ناشی از انتقاد مستقیم در امان بماند و هم فضایی آرمان‌گرایانه را در بستر کنایی کتاب بیش‌تر بپروراند، سرتاسر کتاب مملو از اسامی با ریشه‌ی یونانی است که اکثر آن‌ها ابداع خود تامس مور هستند و بیش‌تر جنبه‌ی کنایی دارند، حتی نام کتاب نیز از این قاعده مستثنا نبوده، چه این‌که اتوپیا خود به معنی هیچ کجا یا ناکجاآباد است.

تصویری که متن کتاب از اتوپیا ارائه می‌کند در عین مختصر بودن بسیار هوشمندانه است و تلاش می‌شود که تمام پرسش‌هایی که حداقل در نگاه اول به ذهن می‌رسد را پاسخ گوید، اما درعین‌حال نگارنده از ورود به مباحث منطقی و فلسفی تا حدود زیادی پرهیز کرده است.

جامعه‌ی اتوپیا یک جامعه‌ی اشتراکی[۴] است که به‌طور عمده از دو طبقه‌ی مردم معمولی و بندگان تشکیل یافته است که البته بندگان نه بردگان رایج در جوامع معمول بلکه بخشی از نظام جزایی اتوپیا می‌باشند و اکثراً افرادی هستند که به سزای جرمی که مرتکب شده‌اند به این وضعیت دچار شده‌اند.

این جامعه توسط فردی که توسط نمایندگان مردم انتخاب می‌شود اداره می‌گردد و ساختار آن از پایین به بالاست، یعنی اهالی هر سی خاندان کارگزاری را انتخاب می‌کنند که این کارگزاران از میان چهار نامزدی که مردم چهار محله‌ی شهر نامزد کرده‌اند فردی را برای اداره‌ی شهر برمی‌گزینند، سپس این شهریار با مشورت مجلسی که ترکیب آن در کتاب شرح داده شده است شهر را اداره می‌کنند.

از لابه‌لای سطور کتاب می‌توان تصویر خود نویسنده را جست، گو این‌که ساکنین اتوپیا در عین این‌که یک جامعه هستند، آرزوهای سر تامس مور[۵] در آستانه‌ی ورود به میان‌سالی درباره‌ی خود و اطرافیانش است، کما این‌که به‌وضوح روش زندگی وی در خصوصیات مردم اتوپیا انعکاس یافته است، نظام پدرسالارانه و خشکی که هیچ‌گونه بی‌احترامی به قوانین را برنمی‌تابد تطبیق خوبی با تامس موری که در میان صفحات کتاب‌های تاریخ دیده می‌شود، دارد. حتی تشویشی که در هدف غایی جامعه بدان برمی‌خوریم و کفه‌ای که گاهی به سمت اهداف دینی سنگین می‌شود و گاهی سویی انسان گرایانه می‌گیرد می‌تواند نشان‌گر درونیات پرتلاطم نویسنده باشد.

اما از سویی شاید برخی ویژگی‌های مردم اتوپیا ما را با توجه به شناختی که از نویسنده داریم به تعجب وادارد، جامعه‌ای که تا حدود نسبتاً زیادی به‌نوعی از پلورالیسم[۶] و تکثر دینی عمل می‌کند آن چیزی نیست که از تامس مور کاتولیک متعصب -که حتی حاضر است جان خود را نیز بر سر عدم تمکین به رأی هنری هشتم[۷] مبنی بر استقلال از کلیسای روم از دست دهد- سراغ داریم.

یکی از دلایل جذابیت کتاب به حقیقت پیوستن برخی ویژگی‌های اتوپیا در سده‌های بعد از زمان نگارش کتاب است، ویژگی‌هایی چون جامعه‌ی اشتراکی، لباس یکدست، جدایی دین از سیاست و… . بدین‌جهت تأمل در این کتاب برای درک سیر تاریخی بسیاری از جنبش‌هایی که اروپا و جهان را دست‌خوش تحولات عمیق کردند ضروری به نظر می‌رسد.

به‌هرروی نوشته‌ی به‌ظاهر مختصر این قدیس بریتانیایی[۸] در بطن خود، مطالب شایسته‌ی تأمل و بررسی بیش‌تری نسبت بدان چه در آغاز به نظر می‌رسد دارد که می‌تواند برای محققین جالب‌توجه باشد.

[۱] Catholic

[۲] Humanist

[۳] مردی برای تمام فصول فیلمی سینمایی به کارگردانی فیلمی به کارگردانی فرد زینمن در سال ۱۹۶۶ درباره ی زندگی تامس مور می باشد.

[۴] Commonwealth

[۵] مور بعدها به مقام صدراعظمی دربار نیز رسید.

[۶] Pluralism

[۷] Henry VIII

[۸] به علت مخالفت تامس مور به عنوان صدر اعظم انگلستان با هنری هشتم با جدایی از کلیسای کاتولیک و کشته شدن وی در این راه کلیسای کاتولیک به وی لقب قدیس را به وی اعطا کرد.

[۱] Utopia

[۲] Thomas More